De vecht of vlucht respons en zijn centrale rol

Doorheen de voorbije jaren ben ik me vanuit verschillende invalshoeken in gezondheid en ontwikkeling gaan verdiepen.  Daarbij is één concept wat steeds weer naar voren lijkt te komen.  Nl. die van de vecht of vlucht respons.  Dit reactiemechanisme is belangrijk voor de verdediging van ons organisme.  Zowel bij mensen als bij dieren.  Het is een oer instinct die bedoelt is op te treden wanneer er sprake is van acuut gevaar.  De reactie is nl. één van angst en stress, waardoor ons lichaam bepaalde processen in gang brengt die ons klaarstomen om één van twee dingen te doen.  Te vechten of te vluchten.  Er wordt adrenaline en cortisol gemaakt, bloeddruk en hartslag gaan omhoog, spieren spannen zich aan, de zintuigen worden scherper en zelfs onze pijngevoeligheid neemt een drastische daling.  Super handig op zo’n moment van acuut gevaar.

Je hoeft geen arts te zijn om in te zien dat dergelijk ingrijpende veranderingen in ons lichaam een behoorlijke impact hebben.  Zeker wanneer dit frequent gebeurt.  Jammer genoeg weten we dat dit super zinvol mechanisme in ons lichaam al te vaak activeert op momenten waarbij dat helemaal niet nodig is.  Een onnodige belasting van ons systeem veroorzaakt en ervoor zorgt dat er situaties ontstaan waarbij er sprake is van chronische stress.  Een staat van constant acuut gevaar.  Kun je jezelf al inbeelden dat je in een staat van continue alertheid dient te verkeren?   Dit soort situaties komen duidelijk voor in oorlogssituaties, bij kinderen die door hun ouders fysiek of verbaal geweld worden aangedaan, bij man of vrouw wiens partner geweld pleegt.   Maar het komt veel vaker voor.  De angst om je werk te verliezen, de continue dreiging van ziekte, …  Hoe meer ik me bewust wordt van de onderliggende mechanismes in ons gedrag, hoe sterker me opvalt dat ditzelfde mechanisme overal in zit verweven.

Het gaat om gedrag

Ons gedrag kenmerkt zich door een overdaad aan vecht of vlucht reacties.  Dat laatste woord is cruciaal – een reactie.  Een automatische respons gebaseerd op onderliggende patronen en eerdere ervaring.  Een gevolg van de manier waarop we gevormd zijn door de situaties in ons leven.  Dit belemmert ons in veel gevallen om bewust een actie te sturen.  De actie is er nl. al, voordat we zelf een beslissing tot handelen hebben genomen.  Probeer hierbij vooral weg te blijven van een oordeel van goed of slecht.  In veel gevallen trainen we onszelf immers om dergelijke automatische reacties te hebben.  Martial Arts is daar een goed voorbeeld van.  Door een beweging systematisch te oefenen wordt het ingesleten in ons systeem zodat op het moment dat we die beweging nodig hebben (iemand valt ons aan) – we de gepaste actie kunnen ondernemen zonder dat we daarbij hoeven na te denken.  Maar er zijn ook reactiepatronen die niet in ons voordeel werken.  Als iemand ons een snauw geeft en kortaf reageert is een veelvoorkomende respons dat we in de verdediging gaan.  We schrikken van de reactie en werpen een defensieve tegenreactie op.  Iets wat de situatie niet altijd ten goede komt.  In tegenstelling tot die reactie zou je er eentje kunnen zetten van nieuwsgierigheid en mededogen.  Je reactie zou kunnen zijn:  wat is er aan de hand?  Waarom reageert deze persoon op die manier – wat is het onderliggende lijden en hoe zou ik kunnen helpen? 

Soms zijn reactiepatronen heel duidelijk en voor de hand liggend.  We zijn er ons van bewust.  Niet altijd zijn we evenveel in staat om ons gedrag te veranderen maar we zijn tenminste al niet onwetend dat een bepaalde handeling een reactie is op een stress factor.  Heel vaak echter gebeurt het onbewust.  Als er één ding is waar de mens goed in is, dan is het in zichzelf voor de gek houden.  Niet voor niets zegt het Boeddhisme dat de wereld een illusie is.  Maya.  We houden onszelf voor de gek dat de wereld echt is.  Het doel van spirituele training is daarbij om het deken van Maya weg te nemen zodat we de wereld kunnen zien zoals deze echt is.   Het Daoïsme staat daar enigszins anders in.  Niettemin is er eveneens sprake van verstoring van de realiteit door de kleur van perceptie.  Daarom wil men bv. het hart leeg maken – het reinigen van de spiegel zoals het wel eens genoemd wordt.  Net zoals in de Westerse psychologie overigens.   We zien vaak wat we willen zien, we horen wat we willen horen.  In sommige gevallen is het een beschermingsmechanisme omdat we niet in staat zijn met de realiteit om te gaan.  Soms zie je wel eens mensen die heel graag anderen willen helpen.  Voortdurend zijn ze er voor een ander.  Maar soms komt deze drang om anderen te helpen niet vanuit een filantropische inzet maar wordt het gebruikt als afleiding omdat men z’n eigen lijden niet onder ogen wil zien.   Door anderen te helpen krijgen we een goed gevoel.  Hoeven we niet de situatie in ons eigen huis op te lossen.  In zo’n geval is het een vluchtmechanisme.  Overigens is zoiets meestal niet zwart of wit.  Het is misschien deels oprecht, deels een vlucht.  Gedrag en diens motivatie zijn niet altijd even helder afgebakend.  Oorzaken en redenen lopen in elkaar over.  Een goede intentie kan simultaan bestaan naast de verkeerde intentie. 

Een voorbeeld

Een duidelijker voorbeeld is misschien die van drugsgebruik.   Verslaving en de toevlucht tot verdovende middelen is in veel gevallen een manier om het gevoel van intern conflict of pijn uit de weg te gaan.  Heel simpel gezegd zou je kunnen stellen dat in het weekend naar de kroeg voor veel mensen een manier is om te ontsnappen aan het feit dat ze vijf dagen van de week ongelukkig zijn op hun werk.  Op deze manier zoeken ze naar geluk om te compenseren voor het negatieve gevoel wat ze van hun werk krijgen.  Dit hoeft overigens op zich niet verkeerd te zijn.  Zoals eerder aangegeven willen we vooral weg blijven van het oordeel goed of slecht.  Het is een patroon, een mechanisme om de balans te herstellen.  Alleen als het patroon en de reden van het gedrag goed in beeld hebben kunnen we meer bewust kiezen of dit daadwerkelijk de goede oplossing is.  Misschien is ander werk zoeken een goedkopere en gezondere oplossing.  Niet altijd erkennen we echter het probleem van het negatieve gevoel die ervoor zorgt dat we in het weekend steeds weer dat biertje opzoeken. 

Vanuit bepaalde zienswijze binnen de psychologie wordt een psychose bv. gezien als een vlucht uit de realiteit omdat men niet kan omgaan met de situatie zoals deze is.  Dit zijn extremere gevallen die het vluchtmechanisme zichtbaar maken.  Echter kan onze respons tevens in kleine dagelijkse handelingen gezien worden.  Kleine dwangneuroses bv. waarbij we een bepaalde handeling moeten doen opdat we ons veilig voelen.  Een boze reactie, een snauw bij een punt van kritiek omdat we eigenlijk angstig zijn dat we niet goed genoeg zijn.  Een neiging tot bankhangen en het vermijden van de sportschool, niet omdat we lui zijn en het niet willen.  Maar omdat we bang zijn om te falen.  Wat als ik het straks weer opgeef?  Wat als ik niet het lichaam krijg dat ik wil?  Misschien beter niks doen, dan vermijd ik de ontgoocheling.  Op deze manier kun je talloze voorbeelden verzinnen van gedrag die niet gebaseerd is op een bewuste keuze maar een gevolg zijn van een patroon, een vermijden van, een vechten tegen, …. 

Bewustwording

 Een eerste opdracht hier is om ons bewust te worden van ons gedrag en de motivaties achter dat gedrag op een eerlijke manier onder ogen komen.  Dat stukje bewustwording is best al een uitdaging, laat staan het op een eerlijke manier doen.  Zoals ik zei:  de mens is een meester in het zichzelf voor de gek houden en het kan best hard zijn om bepaalde onderliggende motieven onder ogen te komen.  We zien onszelf graag als een goed mens.  We hebben echter allemaal mogelijks een donker kantje.  Een aspect van onze persoonlijkheid waarbij motieven niet altijd zuiver zijn.  Waarbij ze gekenmerkt worden door egoïsme, jaloezie, haat, afgunst, … noem maar op.

Nu zijn er twee manieren waarop we kunnen kijken naar stress.   De eerste is dat we met name naar buiten kijken als zijnde iets extern is de oorzaak van stress.  Deze manier van kijken stuurt ons handelen in een bepaalde richting.  We kunnen onszelf afsluiten van de stressor, we kunnen vermijdingsgedrag vertonen, we worden boos en gaan in de tegenaanval.   We geven anderen de schuld van de stress die we zelf ervaren.  Dit maakt het voor ons moeilijker om een invloed uit te oefenen op hoe we ons voelen.  De oorzaak ligt nl. buiten onszelf.  De tweede manier van kijken is dat we inzien dat er een externe trigger is die intern stress veroorzaakt.  Hierbij is het de manier van reageren, van omgaan met de trigger die de stress reactie veroorzaakt en dat reactiepatroon vindt zijn oorsprong binnen in onszelf.  Mooi – misschien is dat makkelijker te beïnvloeden.  Het nadeel van de eerste manier is dat het veelal meer stress en frustratie oplevert.  De oorzaak ligt immers buiten ons waardoor we er minder invloed op hebben.  Dit kan een gevoel van machteloosheid veroorzaken wat kan leiden tot depressie.  Of een overmatige behoefte aan controle wat kan leiden tot een dominante en controlerende houding in onze relatie met anderen.  Een hele hoop conflict dus.  Leggen we de oorzaak in onszelf en beschikken we over de juiste tools om deze vaardigheid van stressmanagement te verbeteren, dan zullen we onszelf eerder sterker voelen.  Meer zelfvertrouwen en een positieve, assertieve en pro- actieve aanpak van problemen.

Het ontwikkelen van weerbaarheid

Stressmanagement is een vaardigheid wat we kunnen ontwikkelen.  Uiteraard speelt aanleg een belangrijke rol in het omgaan met stress maar goed, dat is weer in grote mate een gevolg van de eerder gevormde patronen en denkbeelden die we hebben.  Niks wat niet verandert kan worden.  Hoewel dat soort transformatie de nodige tijd behoeft.  Deze vaardigheid speelt een centrale rol in de zogenaamde body-mind oefeningen.  Binnen ons eigen systeem komt het in verschillende aspecten aan bod.  In de yoga creëren we een ‘stress’ situatie door in een bepaalde houding te gaan.   We wachten en observeren wat er gebeurt.  We leren de ontspanningsreflex van ons lichaam herkennen en uiteindelijk hoe we die moeten beïnvloeden.  In onze multi-motion fitness les creëren we stress door aan een hoge snelheid te bewegen.  We leren de signalen van vermoeidheid en spanning herkennen in ons lichaam.  Vervolgens gaan we onze ademhaling en spierspanning reguleren zodat we op een ontspannen manier steeds hogere snelheden van beweging met maximale amplitude kunnen bereiken.  Door dit op een ontspannen manier te doen worden we niet moe en kunnen we na verloop van tijd steeds grotere prestaties leveren zonder daarbij een aanslag te plegen op ons lichaam.

In qigong oefeningen observeren we ons lichaam, leren we intentie en ontspanning inzetten om tot een beweging te komen zonder daarbij een stress situatie te veroorzaken in ons lichaam.  In Taiji beoefening leren we vanuit Song (soort van ontspanning) bewegen.  Push Hands is een mooi voorbeeld van hoe we de natuurlijke reactie van ons lichaam en geest leren omvormen naar een meer productieve manier van reageren.   Wanneer iemand ons duwt is onze eerste respons om ons schrap te zetten en weerstand te bieden.  Spierspanning, verhoogde hartslag en bloeddruk zijn oa. het gevolg.  Net zoals bij een stress reactie.   Bij Taiji willen we afleren om Li (spierkracht) te gebruiken.  We trainen onszelf om in een situatie van externe stress (iemand duwt), song te zijn en de kracht door ons heen te laten vloeien.   Althans dat is hoe ik het zou omschrijven.  Dergelijke aspecten zijn moeilijk in woorden uit te leggen, je wil ze leren ervaren.  Intellectuele kennis is in dat opzicht minder efficiënt dan empirische / op ervaring gebaseerde kennis.  Ontspannen is een vaardigheid waarbij er een enorme hoeveelheid aan nuances in kwaliteiten van ontspanning bestaan.  Het is geen A of B verhaal.  Net zoals er meer is aan yin en yang dan enkel de polariteiten van extreem yin en extreem yang.

Wanneer we deze voorbeelden bekijken zien we dat er twee belangrijke aspecten zijn die we willen trainen.  Het eerste aspect is observatie.  We willen ons bewust zijn van de gradaties van spanning in ons lichaam.  De mate van onrust en weerstand.  Dat lijkt evident maar is het helemaal niet.  Hoe dieper je in de beoefening komt, hoe meer spanning je ontdekt.  Zowel in kwantiteit als in kwaliteit.  Spanning heeft immers veel gezichten.  Het tweede aspect wat we trainen is het vermogen om op een andere manier om te gaan met deze spanning.   We willen herkennen wanneer en hoe we vechten en we willen herkennen wanneer en hoe we vluchten.  Eén van de trainingen waarin me dit het meest duidelijk werd is die van zittende meditatie.   Zittende meditatie heeft als voordeel dat we niet bezig zijn met complexe beweging.  We zitten actief rechtop en hebben als enige taak te observeren wat er gebeurt.  Al gauw merk je dat er dingen gebeuren, sensaties optreden, gedachtes langs komen.  Al deze aspecten kunnen een reactie teweegbrengen.  We hebben een kriebel en we willen krabben, onze onderrug zeurt en we willen even herpositioneren zodat onze heupen en rug weer wat soepeler voelen, we beginnen ons te vervelen en worden onrustig in ons hoofd waardoor we denken: zo zal het wel goed zijn.  Allemaal impulsen die ons willen in beweging brengen.  Steeds opnieuw observeer je, maar geef je niet toe aan de impuls.  Eén van de eerste opdrachten bij meditatie is dan ook om stil te zitten als een berg.  Je hebt jeuk, je ervaart pijn, je gedachtes razen door je hoofd,….  blijven zitten.  Niet reageren. 

Deze twee vaardigheden en aspecten van training zijn wat body-mind oefeningen zo interessant maakt.  Niet alleen wat betreft stressmanagement maar naar gedrag in het algemeen.  We leren op een meer objectieve manier kijken naar onszelf.  Je leert jezelf beter kennen.  Je leert minder waarde of een oordeel toe te kennen aan een gevoel, emotie of gedachte.  Je observeert, niks meer.  Door het observeren krijg je ruimte.  Een vertraging in het mechanisme van stimulus – respons.  Met als gevolg dat je minder gaat reageren en meer kunt ageren.   Bewust beslissen op welke manier je om gaat met een prikkel.   Het is een langzaam proces.  Met dit artikel wil ik jullie graag uitnodigen om te gaan onderzoeken op welke manier de vecht – vlucht respons zich in jouw leven manifesteert.  Welke invloed zij heeft en op welke manier je er zelf invloed op kan uitoefenen.  Niet krampachtig of dwangmatig, maar ontspannen en met een glimlach.  Jezelf leren kennen kan heel leuk zijn maar ook heel confronterend.  Met een goede dosis relativeringsvermogen en zelfspot kom je een heel eind.  Veel plezier in je ontdekkingstocht.