Mindfulness is een begrip wat voor weinigen nog vreemd is. We komen het tegen in het bedrijfsleven, in de sfeer van persoonlijke ontwikkeling of in de medische sector. Misschien dat we niet allemaal even goed weten wat mindfulness nu precies is maar het begrip is ons vast niet onbekend. Vaak wordt het gelijk gesteld aan meditatie en voor velen onder ons is meditatie het beoefenen van mindfulness. Toch is er een groot verschil tussen mindfulness en meditatietraining.

Laat ons beginnen met het concept van mindfulness. Mindfulness is [volgens de Vereniging Mindfulness Based Trainers Nederland] een proces van volledig en bewust aanwezig zijn in het huidige moment.  Daar voegt men op hun website aan toe dat dit met een houding van openheid, vriendelijkheid, nieuwsgierigheid en acceptatie gebeurt. Om zo vanuit meer innerlijke kalmte, inzicht en wijsheid te kunnen leven. Wat mij betreft kunnen ze gerust dat laatste stukje weg laten. Met de simpele reden dat de toevoeging het hele concept in een zweverige sfeer plaatst. Uiteraard niet voor iedereen. Echter ik kom een hoop mensen tegen die bij dit soort taalgebruik meteen het schip keren. Dat is jammer want het is een waardevol concept.

Mindfulness is het doen van dingen met volle aandacht in een sfeer van gelijkmoedigheid. Aan deze definitie zie je duidelijk de Boeddhistische roots – hoewel gelijkmoedigheid niet enkel in deze traditie terug te vinden is. De hele mindfulness beweging is een vrij recente ontwikkeling die zijn oorsprong vind in de jaren 1980 bij de Amerikaan Jon Kabat-Zinn. Vanuit zijn eigen ervaring als yoga en vipassana beoefenaar ontwikkelde hij een Mindfulness-Based Stress Reduction program. Deze kent een vast protocol vorm gegeven in een 8-weekse cursus. Door onze ervaringen te onderzoeken – met aandacht te beleven, kunnen we het verschil waarnemen tussen de ervaring zelf en dat wat we ermee doen, nl. onze reactie. Hierdoor moeten we in staat zijn om onze acties beter te sturen en minder te reageren vanuit automatische patronen. Een variant hierop is de Mindfulness – Based Cognitive Therapy die de cognitief psycholoog Zindel V. Segal ontwikkelde vanuit deze oorspronkelijke training.

Binnen de doorontwikkeling en inburgering van het concept vind je goed de New Age invloed terug die speelt in onze maatschappij. De term New Age kun je terug leiden tot Mw. Blavatsky. Dit was een Duits-Russische occultiste, medium en auteur die aan de basis lag van de Theosofische beweging. Zij stelde dat een nieuwe tijd was aangebroken, een periode van spirituele groei en ontwikkeling. Theosofie is een metafysische religieuze filosofie die stelt dat alle religies en grote filosofieën uit één universele, tijdloze wijsheid zijn voortgekomen. 

 

Zij stelt daarbij dat religies in essentie overeenkomen omdat ze op dezelfde beginselen zijn gebaseerd. Dit is een stelling waar je gegarandeerd vele theologen of religieuze personen voor zult vinden die hem radicaal ontkennen. Maar dat terzijde. New Age kenmerkt zich door het brede scala aan theorie, filosofie en religie die men gaat combineren. Alles heeft uiteindelijk volgens de theosofie dezelfde oorsprong dus dat kan. Mocht je je hierin verdiepen zul je al snel merken hoe ontzettend groot de invloed is van de Theosofische beweging op onze huidige cultuur. 

 

Een simpel voorbeeld hiervan is dat men in vele kringen qi, ki of prana als verschillende uitdrukkingen van hetzelfde concept beschouwt. Het zijn echter begrippen uit drie verschillende culturen (Chinese, Japanse en Indiase), om die nou zomaar op één hoop te gooien zonder grondige kennis van de achterliggende cultuur is een riskante onderneming. Toch kom je dit soort ontwikkelingen op allerlei gebieden tegen.

Mw. Blavatsky - bron van de Theosofie en de verpopularisering van de mindfulness beweging

Zo ook met de ontwikkeling van mindfulness en de gelijktrekking met het idee van meditatietraining. Het succes van mindfulness zorgde in combinatie met onze kapitalistische mindset voor allerlei doorontwikkelingen. De combinatie met cognitieve gedragstherapie was daarbij de eerste. Ondertussen is het een hot item geworden en net zoals met yoga leent het zich uitermate goed voor commerciële productontwikkeling. Ook voor mindfulness houdt dat bepaalde valkuilen in. Het speelveld van yoga is het voorbeeld bij uitstek hoe een traditie zich kan ontwikkelen tot een gouden ei op het gebied van consumentisme. Noem het yoga en het verkoopt. Misschien weinig respectvol naar de traditie toe maar zo is de realiteit. De stromingen zijn niet op beide handen te tellen en waar men vroeger nog een stevige basis had in een culturele traditie is dit al lang niet meer noodzakelijk. Je pakt een stukje theorie van stroming A, wat rituelen en symboliek uit stroming B en je plakt er een hoop oefeningen op uit stroming C. Een beetje kort door de bocht maar enkel om te illustreren hoe het gedachtegoed van de Theosofie van invloed is op ontwikkelingen binnen de maatschappij. Iets wat overigens best ironisch is gezien het materialisme één van de aspecten is waar een stroming als New Age (ontstaan uit de Theosofie) zich net tegen wil verzetten. Vipassana retraites worden een mooi product waar mensen maar al te graag een flink bedrag willen voor betalen. Wederom erg ironisch gezien je overal ter wereld [op 5 continenten en meer dan 300 locaties] deze 10-daagse cursus volledig gratis kunt ontdekken. Je betaalt helemaal niks als je dat niet wil. Niet voor je eten, niet voor je logement noch voor de cursus zelf. Dit in het teken van de spirituele traditie waarbij je ondergedompeld wordt in het kloosterleven. Dit in tegenstelling tot sommige locaties in Nederland waar je tussen de 500 en 1500 euro betaalt. Voor meer informatie voor een gratis vipassana retraite kijk je op www.dhamma.org Dit betekent niet dat ik hier een discussie wil opzetten of een oordeel wil vellen over deze ontwikkelingen. Ik wil met deze achtergrond enkel aantonen hoe ideeën en concepten vermengt raken en wat voor invloed dit heeft.

In dergelijke cursus zal je meteen duidelijk worden wat meditatie, mindfulness en gelijkmoedigheid inhoudt. Toch is dit nog steeds niet hetzelfde als meditatietraining. Als we puur kijken naar mindfulness als begrip dan gaat het om meditatieve aandacht. Dat betekent dat wat je aan het doen bent, je met volle aandacht doet. Deze aandacht is binnen ons trainingssysteem een voorwaarde voor alle lessen. Dat is overigens niet alleen bij ons maar voor alle mind-body practices als yoga, taiji, qigong. Het is een onderdeel van het geheel. Mindfulness is vanuit de basis training van 8 weken doorgegroeid als volwaardig idee om meer te genieten van het leven. Hier en nu aanwezig te zijn. Een idee wat niet persé gegrond is in traditie. Verlichting zoals vanuit de Boeddhistische traditie wordt nagestreefd kenmerkt zich bv. door een volledig bewustzijn van zowel verleden, heden als toekomst en dus niet alleen het heden. Ook het aandachtig zijn is niet altijd een voorwaarde voor meditatie gezien in de Daoistische traditie het concept van Sitting in Oblivion (waar Livia Kohn een mooi boek over heeft geschreven) bekend is. Hierbij beschrijft men een staat waarin men niet meer bewust is van het feit dat men zit, van zijn of haar lichaam of dat men zelfs maar bestaat. Wederom vanuit een bepaald gedachtegoed en theorie.

Boek van Livia Kohn over meditatie in de Daoistische traditie

Daar is nl. waar de crux zit. Meditatietraining is gegrond in traditie. Wil je diepgaande meditatietraining doen zul je dus in eerste instantie een traditie moeten kiezen. Dat alleen al schrikt mensen vaak af. Ze willen zich immers niet binden en al zeker niet aan een spirituele of religieuze traditie. Liever zijn we vrij en proberen we een beetje van dit, een beetje van dat. Vaak wat goed voelt op dat moment. Een valkuil die onze weg naar spirituele ontwikkeling grondig in de weg kan staan. Ik herinner me nog goed dat ik op mijn laatste Vipassana retraite naar mijn leraar toeging. Ik was ondertussen al wat serieuzer gaan trainen vanuit een Daoïstische traditie en vroeg me dan ook af of ik niet de eerste twee uur van de dag mijn eigen meditatie mocht doen. We zouden tenslotte elke dag negen uur mediteren. Wat maakte het dan uit dat ik die eerste twee uur daarvan zou afwijken. Het antwoord van de leraar? Heel simpel en direct: Nee! Uiteraard ontgoocheld en enigszins verrast vroeg ik naar de reden hiervan. Heel stellig maakte hij me duidelijk dat als ik ergens wil komen met mijn beoefening, ik zal moeten kiezen. Je kunt niet met twee benen in twee tradities staan. We hebben verschillende methodes en verschillende doelen. Hoe kun je ooit je bestemming bereiken als je naar twee plaatsen tegelijk gaat? Dit was dan ook de reden dat het mijn laatste retraite zou worden. Hoe fijn ik het ook vond. Het was een ander pad. Nu is er naar mijn mening niks verkeerd met het experimenteren met verschillende tradities en paden. Je moet tenslotte ééntje vinden die echt bij je past en waar je de benodigde commitment kunt maken. Maar éénmaal je die gevonden hebt, schrap al het andere en ga ervoor.

Die commitment die is noodzakelijk. Dat is naar mijn mening één van de aspecten waar mindfulness training en meditatietraining in verschillen. Mindfulness heeft als voornaamste doelstelling een soort van peace of mind creëren, het wegnemen van stress zoals de bedenker het zo mooi omschreef. Of het veranderen van gedachtepatronen zoals de cognitive based therapie het toepast. Het is ontwikkeld vanuit een zoektocht naar lichamelijke en geestelijke gezondheid.  Ademhaaltraining wat vaak een onderdeel is van mindfulness is reeds vele malen aangehaald als zijnde positief voor allerlei gezondheidsfactoren. Meditatietraining gaat echter verder. Afhankelijk van de traditie heb je verschillende soorten meditatie, telkens met een specifiek doel. Het bereiken van dit doel gaat heel stapmatig en er zijn bepaalde referentiepunten die je dient te behalen. Eén van de redenen waarom een leraar noodzakelijk is. Opdat je die punten kunt herkennen. In mijn ervaring zijn spirituele tradities helemaal niet vaag, in tegendeel. Het is een heel planmatig proces. De vaagheid komt met name voort uit het gebruik van onbekende terminologie en metaforen waarvan we de betekenis niet begrijpen. Dat is de reden waarom theoretische studie niet kan ontbreken in je meditatietraining. Het bestuderen van klassieke teksten ofwel scriptures genoemd vinden we in de meeste tradities terug.

Het gaat dus om een bepaald proces. Binnen mindfulness based training is dit een 8 weekse cursus, binnen spirituele tradities op zijn zachts uitgedrukt iets langer.  Zo is binnen een bepaalde kloostertraditie van het Boeddhisme de basis training drie jaar. Nadat je je hele maatschappelijke leven hebt opgegeven en drie jaar lang 6 tot 8 uur per dag hebt gemediteerd wordt bepaald of je voldoende vooruitgang hebt geboekt om de echte training te beginnen. Die eerste drie jaar waren dus slechts een opwarmertje voor het echte werk.

Meditatietraining is dan ook een intensief traject. Waar men voor de meeste mindfulness gebaseerde meditatie trainingen stelt dat 5 minuten per dag al voldoende kan zijn. Of voor de toegewijdere studenten 20 minuten ligt dat bij meditatietraining een stuk hoger. In mijn onderzoek ben ik binnen meerdere tradities de grens van 4 uur tegen gekomen. Dat betekent dat je vier uur dient te zitten vooraleer je kunt spreken van echt diepe meditatie. Ik weet niet of je ooit als eens geprobeerd hebt om vier uur te zitten maar zo ja, dan weet je dat je dit niet zomaar bereikt.

 

Niet voor niets omschrijft Wang Li Ping (Dragon Gate Lineage – Daoisme) meditatietraining als één van de moeilijkste en zwaarste trainingen die er is. Echter het is de primaire methode voor het bouwen van een goede fundatie in alle methodes van cultivatie. Meditatietraining kan in bepaalde fases van je training een heel stressvol en zelfs pijnlijk proces zijn. Niet alleen mentaal maar ook fysiek. Zittende meditatie is hard. “Even men of steal find it unbearable” Het is zwaarder dan enige andere vorm van lijden. A life of hardship and determination. Spirituele groei komt niet voor niks. Denk maar eens terug aan de momenten in je leven waarop je het meest bent gegroeid als mens. Meestal zijn dit niet de meest aangename tijden geweest. Het doorstaan van dit lijden is volgens Li Ping noodzakelijk om tot transcendentie te komen. Ook in Boeddhistische tradities is lijden een basis begrip.

Betekent dit dat mindfulness geen meditatie is? Of dat 20 minuten per dag zitten niet mediteren is? Nee. Het gaat hier om het idee van trainingsmethodiek. Meditatie is contemplatie. Een staat van geconcentreerde aandacht. Ook 20 min. per dag mediteren kan je veel voordelen opleveren. Zowel lichamelijk als mentaal. Dat is echter geen gegeven gezien meditatie niet zonder neveneffecten kan zijn. In eerste instantie wordt vaak fysiek ongemak ervaren zoals slapende benen, pijnlijke rug of heupen of andere. Het is daarom aangewezen om yoga of qigong oefeningen te integreren in je trainingsroutine en op die manier het lichaam meer open en ontspannen te maken opdat men met gemak kan zitten. Meditatie kan zeker ook in de beginfase mentale onrust verergeren.  Houden bepaalde klachten aan dan dient men hiervoor de gepaste begeleiding te zoeken. Dat geldt overigens ook voor bepaalde beeldvorming of andere sensaties. Algemeen genomen is de regel dat je niet vasthoudt aan dat wat je ervaart en er al zeker niet naar op zoek gaat. Doe je dat wel dan kunnen klachten verergeren en tot uiting komen als paranoïde gedachtes, grootheidswaanzin of zelfs psychose. Dit zijn weliswaar geen zaken die veelvuldig voorkomen maar waar men wel op bedacht dient te zijn. Deze situaties kunnen zich met name voordoen als de beoefenaar een geschiedenis heeft van zware psychologische problematiek.

Meditatie is iets wat ondanks mogelijke neveneffecten een belangrijke bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van je gezondheid. Meditatie kan zittend, liggend, wandelend of ingeburgerd zijn in een bepaalde fysieke oefening zoals yoga, taiji en qigong. Het is een mindfull aanwezig zijn in wat je aan het doen bent waarbij de geconcentreerde aandacht waarmee je iets doet bepalend is voor de mate van meditatie. Mindfulness op zich is met name een concept uit een Boeddhistische hoek die door Westerslingen is omgezet naar een stress reducerende therapie en vorm van cognitieve gedragstherapie, een tool van de psychologie. Meditatie kan op allerlei manieren en in allerlei vormen maar een traditionele meditatietraining is een heel ander verhaal. Wil je aan gezondheid werken en je mentale staat van zijn dan is meditatie een zinvolle aanvulling in je dagelijkse beweegroutine. Wil je echter een hoger doel nastreven en jezelf spiritueel ontwikkelen dan is een diepgaande meditatietraining vanuit vele tradities dé manier om verder te komen.

7 Tips voor het opzetten van een meditatietraining

  1. Doe je huiswerk en kies een traditie die bij jou past
  2. Stel een dagelijkse training routine op
  3. Wees realistisch in je doelen en de weg die voor je ligt
  4. Consistentie en discipline zijn je beste vrienden
  5. Hou een dagboek bij om je vooruitgang en trainingsfrequentie te meten.
  6. Vind een leraar in de traditie die jij wil volgen
  7. Wees geduldig en volhardend